O pasado ano o Centro de Planeamento Familiar (COF) da Coruña conmemorou o seu 35 aniversario. Foi unha iniciativa pioneira do concello herculino, que foi seguida un ano máis tarde da apertura de centros en toda España, impulsados polo Insalud. Durante décadas, estes centros veñen prestando unha atención sobresaliente á saúde sexual -sobre todo (pero non só) a das mulleres-, anticoncepción, problemas de parella e cun importante labor de prevención e educación. Porén, tanto os dous centros existentes na Coruña coma o resto dos que funcionan en Galicia veñen sufrindo nos últimos anos un continuado proceso de desgaste e de desmantelamento.
No ano 2012 a praza de Xinecoloxía do COF do Ventorrillo quedou vacante e dende entón non volveu ser cuberta por parte do SERGAS a pesar das protestas cidadás. Isto supuxo que o outro COF da cidade, o de Orillamar tivo que facerse cargo de toda a atención xinecolóxica da área sanitaria coruñesa. No ano 2017 este centro atendeu 15.476 consultas, das que case a metade (un 49%) estiveron relacionadas coa especialidade de Xinecoloxía. O COF do Orillamar conta con dous xinecólogos e un deles, Xosé A. Vidal, xubílase este mes. Todo apunta a que a súa praza non vai ser cuberta a tempo completo e que, como moito, varios profesionais farán quendas algúns días á semana.
"No momento en que se produza a miña baixa, non se enviará a alguén a xornada completa, senón dúas ou tres profesionais que se irán turnando".
Tanto os profesionais do centro como o propio Concello da Coruña xa alertaron de que esta decisión terá un efecto negativo na calidade da atención emprestada polo COF. E lembran que a atención de saúde afectiva e sexual que se ofrece nestes centros require de "formación específica" e, en ocasións, do seguimento continuado ás e aos pacientes. Falamos con Xosé Vidal, máis coñecido como Súper, sobre a situación na que queda o centro, a evolución vivida nos últimos anos e facemos un percorrido polo proceso de posta en marcha da rede de Centros de Orientación, que el viviu en primeira persoa, como un dos pioneiros dunha nova maneira de entender a saúde sexual, sobre todo a das mulleres.
Quería comezar pola actualidade e preguntarche en que situación queda o COF de Orillamar coa túa xubilación. Que vai pasar coa atención xinecolóxica?
Eu xubílome este mes e a outra xinecóloga do centro continuará ata que se xubile, cando menos un par de anos máis. O que nos dixo a xefa de servizo é que no momento en que se produza a miña baixa, non se enviará a alguén a xornada completa, senón dúas ou tres profesionais que se irán turnando. O ideal sería que viñesen sempre as mesmas persoas, para que houbese unha continuidade no servizo, se seguisen os mesmos criterios e protocolos e non haxa que formar continuamente dende cero. A realidade, ademais, é que grazas ás fantásticas políticas que fixeron cos MIR, ao igual que non hai pediatras non hai tampouco apenas xinecólogos, nin sequera para A Coruña. E se os hai, seguramente alguén que acaba de rematar a especialidade non quererá vir aquí, seguramente quererá facer outro tipo de traballo no hospital.
Ademais de Xinecoloxía, outra das cousas que está en cuestión é a continuidade da consulta de Enfermaría no COF. De igual xeito, agora estamos sen matrona e en vez de cubrir a súa praza con outra profesional a tempo completo, van mandar unha dous días á semana. En marzo eu xa non vou estar, non está a matrona e non está a enfermeira. As consultas da parte sanitaria do COF, de planificación familiar, quedan totalmente en precario, unicamente coa xinecóloga. E as persoas que a apoien serán novas e teñen que aprender de cero, ten que formalas ela. Polo tanto, estamos nun momento de grande inquedanza.
"Máis que un desmantelamento, eu falaría dun esmorecemento total do sistema dos COF, déixase que esmorezan"
Podemos falar dun proceso continuado de desmantelamento, se lembramos o que pasou hai uns anos no COF do Ventorrillo?
Ata o 2013 había dous COF con tres xinecólogos a xornada completa dedicados ao planeamento familiar. Cando nese ano se xubilou o xinecólogo do COF do Ventorrillo, a súa praza non foi cuberta e a Xerencia do CHUAC eliminou unha das dúas axendas que tiñamos -tiñamos unha de anticoncepción pura e outra de saúde da muller- para cargarnos a atención de planeamento familiar do outro COF. Entre os dous COF atendíamos entre 140 e 150 mil mulleres en idade fértil, moitísimo.
Máis que un desmantelamento, eu falaría dun esmorecemento total do sistema dos COF, déixase que esmorezan. Dende hai anos a situación foi sempre a peor, por varios factores. Primeiro porque o PP non ten interese en fomentar o traballo que facemos nos COF. E segundo porque xa nos imos xubilando unha xeración de xinecólogos que estabamos moi ideoloxizados e que fixemos moita presión para sacar isto adiante.
Falemos, pois, deses anos, da posta en marcha da rede de COF, dos que este centro de Orillamar foi pioneiro, en 1983. Como foi ese proceso?
Este COF era nun comezo municipal e despois pasou a atender, a través dun convenio co INSALUD, a toda a área sanitaria. No ano 1984 o INSALUD puxo en marcha o seu plan de Centros de Orientación Familiar, que comezaron a abrir nas grandes cidades. Foi unha aposta dese primeiro goberno do PSOE e era unha necesidade palpable, con implicacións moi importantes na saúde das mulleres e na saúde sexual e reprodutiva das parellas, pois entraba tamén a atención aos homes: vasectomías, disfunción eréctil, etc. Era a primeira vez que había consultas para xente sa, exames periódicos, funcionaba como asesoría para as parellas...
"Era un cambio de paradigma: para ir ao médico non era necesario estar enfermo, senón que formabamos parte dun dispositivo de educación e prevención".
Supoño que unha gran parte do traballo era de educación. Había que rachar moitas resistencias na poboación e nos propios profesionais?
O noso COF sempre se caracterizou en que nós iamos buscar as usuarias fóra, non nos limitabamos a agardar aquí a que viñesen ou a que nolas derivasen doutros lugares. Nos anos 80 a traballadora social Marián Ferreiro e mais eu pateamos toda a área sanitaria, comezando polos centros de saúde. O primeiro traballo foi cos propios sanitarios e sanitarias, sobre todo no rural, aos que lles presentabamos unha forma de traballar totalmente nova.
Era un cambio de paradigma: para ir ao médico non era necesario estar enfermo, senón que formabamos parte dun dispositivo de educación e prevención. Había que formar aos profesionais en moitas cuestións: As matronas non se debían limitar a atender embarazos senón que tiñan que facer unha promoción da saúde da muller, había que fomentar que as mulleres fixesen cada tres anos unha citoloxía para previr o cancro de útero, había que ensinar como se facía un diagnóstico precoz do cancro de mama, e mesmo temas básicos de hixiene ou protocolos básicos de exploración...
"Comezaron a ser as mulleres do rural as que lles esixían aos seus médicos que lles fixesen exploracións de mama ou as citoloxías, porque nas cidades xa se estaba a facer".
En pouquísimo tempo, en dous ou tres anos, comezaron a ser as mulleres do rural as que lles esixían aos seus médicos de Primaria que lles fixesen exploracións de mama ou as citoloxías, porque nas cidades xa se estaba a facer habitualmente. As pacientes asumiron moi rápido que esa era unha prestación máis da sanidade pública, que non era algo que dependía da vontade dos profesionais.
Os recursos eran suficientes?
A dotación de recursos e medios era importante, con avances que hoxe parecen obvios, pero que daquela non o eran tanto: por exemplo, o espazo de exploración estaba separado da zona de despacho por unha cortina e había un aseo. Non era moito, pero no Hospital da Coruña non había nin cortina, e tampouco había aseo para que a muller puidese cambiarse ou limparse (nas exploracións utilízanse xeles). Nin intimidade nin comodidade. Antes non só non existían estas mínimas cousas, senón que cando as reclamabamos, os xestores mirábanche como un marciano, seguramente porque os homes non o necesitaban ou porque as persoas que decidían iso mandaban as súas fillas a unha consulta privada que si tiña esta infraestrutura.
Outro dos avances foi a formación específica. Fíxate que nós cando comezamos, ningún tiñamos formación en planeamento familiar, isto non se trataba nas facultades de medicina e nas escolas de enfermería. Toda esa información estaba estratexicamente copada por xente do Opus e similares.
Foron uns anos de grandes cambios. Ata 1978 os métodos anticonceptivos eran ilegais, ata 1985 non houbo lei do aborto e polo tanto as interrupcións voluntarias do embarazo tiñan que facerse fóra de España ou na ilegalidade.
Como trataban os COF estas cuestións?
En realidade, a apertura dos COF foi tamén un primeiro paso para que ao ano seguinte se aprobase a primeira lei do aborto, que o despenalizaba parcialmente. No ano 1984, cando abriron os COF os abortos eran ilegais, aínda que por suposto practicábanse en Inglaterra, Holanda, tamén en Bélxica. Algo en Francia, sobre todo a xente que vivía preto da fronteira e tamén en Portugal, onde tamén era ilegal, pero había moita manga ancha. Nós dende o COF dábamos toda a información sobre os sitios onde isto se podía facer no estranxeiro e mesmo os contactos de clínicas en España nas que tamén se podía facer. De feito, mesmo o anunciabamos con cuñas na radio: “se tes un embarazo non desexado, ven ao COF e alí te informaremos”. O que intentabamos evitar eran esas situacións terribles que eu aínda vin nos meus primeiros anos exercendo en Ferrol: mortes de mulleres novas produto de abortos feitos con pirixel, metendo agullas de calcetar...
"Intentabamos evitar esas situacións terribles: mortes de mulleres novas produto de abortos feitos con pirixel, metendo agullas de calcetar..."
A lei de 1985 cambiou a cousa?
A primeira lei supuxo que houbese unha mínima cobertura legal. Non era o que nós reivindicabamos, pois o que pediamos é que houbese unha lei de prazos, como en Francia ou en Inglaterra ou como finalmente se aprobou en España en 2010. Na maior parte dos casos había que facer unha trampa legal, aducindo que a muller estaba mal dos nervios, pero polo menos abortaban legalmente. E conseguiuse ademais que a muller nunca fose perseguida xudicialmente por este tema, pois aínda que si houbo algúns xuízos, a responsabilidade era para os médicos.
Fixemos unha gran presión interna neses anos, por exemplo nos congresos de xinecoloxía. Lembro un que se celebrou na Coruña que practicamente tomamos por asalto. Non iamos permitir que non se falase de que había unha reivindicación social fundamental, que era que tiña que haber unha lei de aborto. Fixemos actividades paralelas, boicoteamos actos... e conseguímolo.
"No momento en que se produce a transferencia da sanidade á Xunta, a cousa cambia, porque aquí gobernaba o Partido Popular"
O bo é que os COF tiñamos unha cobertura política. Con moi bo criterio, o INSALUD meteu os COF en Primaria, e polo tanto non dependiamos do servizo de Xinecoloxía do Hospital. Tiñamos un apoio total da estrutura do INSALUD e do Ministerio de Sanidade (na dirección provincial estaba Antonio Rodríguez) e, ademais, no Hospital da Coruña estaba xente como Tuco Cerviño, José García Buitrón... No momento en que se produce a transferencia da sanidade á Xunta, a cousa cambia, porque aquí gobernaba o Partido Popular.
A situación empeorou no momento en que a xestión sanitaria comezou a depender do PP?
A partir dese momento hai un esmorecemento do sistema dos COF. Pasamos de ser a nena bonita da atención primaria a ser "os abortistas". Non é tanto que fosen contra nós, senón que pasamos a un segundo plano. Aínda así seguimos facendo cousas. Fíxate que estando Romay Beccaría como conselleiro de Sanidade (1991-1996), do que sempre se dixo que era do Opus, pois convocounos a José Luís Doval, responsable do COF de Ourense, e a min, que eramos dúas das cabezas visibles do dereito da muller a decidir, para ver como se podía facer para organizar a realización de abortos do segundo trimestre, unha reivindicación que aínda mantemos, e para ver como se podía facer para practicar todos os abortos na rede pública.
De igual xeito formamos a través da nosa asociación Agasex (Asociación Galega para a Saúde Sexual) a máis de 400 mestres de Primaria e Secundaria para introducir a educación sexual nos centros de ensino, todo pagado pola Consellería de Sanidade. E mesmo editamos uns materiais impresionantes para os colexios e institutos. Pero houbo un problema: o que si era do Opus era Xoán Piñeiro Permuy, conselleiro de Educación, que tivo un enfrontamento con Romay, paralizou a distribución dos materiais e boicoteou o proxecto. Puidemos ter unha educación sexual pioneira en Galicia aló polo 1993 e 1994. Ese mesmo programa que non puidemos poñer en marcha en Galicia, mercáronnolo en Portugal, e alí fomos ao ano seguinte a dar cursos de formación.
"A xente está máis informada, pero mal informada. Hoxe acceden a internet dende que son mozos e a súa educación sexual é o porno, que non ten nada que ver coa sexualidade humana"
Como valoras a educación sexual que existe na actualidade? Internet é nesta cuestión unha axuda ou un obstáculo?
Agora directamente non hai educación sexual. A xente está máis informada, pero mal informada. Hoxe acceden a internet dende que son mozos e a súa educación sexual é o porno, que non ten nada que ver coa sexualidade humana. Nos anos 80 a xente non tiña idea, pero era consciente da súa ignorancia e partindo da ignorancia é como podes aprender. Agora xa están todos aprendidos e nin te atenden, e ademais ti explícalles algo que vai en contra do paradigma das relacións que lles están metendo na cabeza.
O dereito ao aborto está garantido? Pregúntoo sobre todo polas dificultades que en ocasións existen para realizar todos os procesos dentro do sistema público, os abortos de máis de 14 semanas enviados a Madrid, algunhas resistencias dos propios profesionais...
Aquí si está garantido, pero porque levamos currando trinta anos para que o estea. Estamos traballando para que todos os casos de máis de 14 semanas se fagan aquí e se fagan como hai que facelos. Nós non estabamos de acordo coa atención que se estaba dando e por iso o denunciamos.
"O obxecto da atención non é a muller embarazada, senón o feto. E no momento en que o feto non vale, a muller xa non vale"
A obxección de conciencia verdadeira é case inexistente. O que hai é unha obxección de conciencia circunstancial: algo que non che vai reportar nada, algo que por suposto non é agradable para ningún xinecólogo, e se aínda por riba che vai traer problemas, que fas? Pois pasas do tema. E se dende a dirección non se incentiva a que os profesionais cumpran estas funcións, senón todo o contrario, pois ao final pasa o que pasa. O que nos transmite a Xefa de Servizo é que ela tenta manter un pequeno equipo, que sexan sempre os mesmos profesionais e para poder garantir que os abortos se fan, e fanse como hai que facelos, atendendo ben as mulleres.
Os problemas que se dan nos abortos terapéuticos van aparellados aos que se dan nos abortos naturais, que tamén se dan. As mulleres que os sofren están igual de mal atendidas que as que se someten a un aborto provocado. Parece que no momento en que o feto ten algún problema ou está morto, automaticamente a Seguridade Social perde interese. Isto demostra que o obxecto da atención non é a muller embarazada, senón o feto. E no momento en que o feto non vale, a muller xa non vale. Danlles unhas pastillas para que bote todo para fóra e que se aguante, cando o que tiña que haber é un psicólogo ou psicóloga na cabeceira da cama todo o día, porque son situacións moi duras para a muller e para a parella. Ás veces dá a impresión de que están mellor coidadas as vacas que paren e abortan que as mulleres nesas situación. Afortunadamente, nos últimos anos comeza a haber cada vez máis iniciativas para humanizar os partos, é dicir, para que a muller estea máis cómoda e mellor atendida.
"Eu non falaría de violencia obstétrica, senón de desatención obstétrica, ou pasotismo obstétrico"
Están xustificadas as críticas pola violencia obstétrica ou o termo é excesivo? Hai que facer un esforzo maior para mellorar a atención á muller no parto?
Todo é mellorable e hai que melloralo, pero o tema este da violencia obstétrica hai que collelo con pinzas, porque hai moita ideoloxía fundamentalista detrás. A xente esquécese de que un parto normal é algo completamente natural, pero que o 10% se reviran. E se se revira, pode morrer o feto e pode morrer a nai. Os partos na casa? Descartados totalmente a non ser que poidamos poñer na porta de cada muller unha UVI móbil. Porque o parto máis normal do mundo pode complicarse en calquera momento e por iso hai que estar nun hospital. E hai que estar nun hospital público, porque se esa mesma complicación se dá nun hospitaliño privado, ollo que pode haber problemas.
Eu non falaría de violencia obstétrica, senón de desatención obstétrica, ou pasotismo obstétrico. E tamén o que hai seguramente é un exceso de medicina defensiva. A obstetricia é o ámbito da sanidade no que hai máis reclamacións xudiciais e no momento en que pode xurdir un problema os profesionais prefiren curarse en saúde e facer unha cesárea antes de arriscarse a que haxa unha complicación.
No hay comentarios:
Publicar un comentario